شکوه تاریخ چندهزارساله اسفراین در ارگ بلقیس - وبلاگ جعبه

به گزارش وبلاگ جعبه، شهر بلقیس شرایط و ویژگی های کامل یک شهر اسلامی را داراست و از بخش های مختلف شامل ارگ، شارستان و تأسیسات مختلف شهری چون بازار و مسجد و... برخوردار بوده است. ارگ بلقیس مهم ترین و شاخص ترین اثر این مجموعه باستانی است که از آن می توان به عنوان یکی از بزرگ ترین سازه های خشتی در ایران نام برد.

معرفی آثار شهر تاریخی بلقیس اسفراین

ارگ بلقیس برجسته ­ترین اثر این مجموعه است که مساحتی حدود 51هزار و 800 مترمربع را در بر گرفته و بیش از 29 برج در اندازه­ های مختلف در گرداگرد آن تعبیه شده و از هر سو با خندق احاطه شده است. مصالح اصلی به کاررفته در ساخت قلعه گل چینه است که در بخش های مختلف از خشت، آجر و چوب برای استحکام بیشتر استفاده شده است. دروازۀ ورودی اصلی آن در ضلع شمالی با یک پیشامدگی به داخل شارستان مشخص است که امروزه بیشتر بخش های آن تخریب و به صورت تلی از خاک در آمده است.

با توجه به شواهد موجود و مطالعات اجرا شده، ارگ بلقیس برخلاف برخی از قلعه ها بر روی سطح هموار دشت ایجاد شده که در اطراف آن خندقی را احداث کرده اند. اولین دوره استقرار در ارگ طبق اشاره های متون تاریخی و یافته های باستان شناسی به دوره سلجوقیان برمی شود و بعد از این زمان چند بار در ارگ فعالیت های بازسازیی (بازسازی اضطراری، تکمیلی و...) در پیکره آن دیده می شود ولی ارگ آخرین بار به دست افغان ها به تصرف درآمد و به طور کامل تخریب شد اما با این وجود خانواده هایی به طور مستقل تا اواخر دوره قاجار نیز در این مکان زندگی می کرده اند.

با توجه به قرار دریافت ارگ شهر تاریخی بلقیس اسفراین در خارج از شارستان با هدف دفاع از حملات دشمن باید یک استراتژی مهم دفاعی وجود داشته باشد به همین منظور در اطراف قلعه یک خندق بزرگ ایجاد شده که طبق عکس های موجود تا سال 1362 این خندق پر آب بوده اما امروزه بخش هایی از آن به دست کشاورزان مورد دخل و تصرف قرار گرفته است.

مجموعه آثار شارستان (محدوده عمومی شهر)

این بخش شامل محلات مختلف شهر می شود که با یک دیوار خشت و گلیچینه ای بزرگ احاطه شده است. در محدوده شارستان بخش های مختلفی قرار گرفته که عبارتند از تپه منار، بازار، محدوده صنعتی و کارگاهی، قبرستان، مدرسه و...، با توجه به شواهد و کاوش های باستان شناختی اجرا شده در بخش شارستان، قدیمی ترین سکونت طبق سکه مکشوفه که مستندترین داده باستان شناسی است به سال 191 ه.ق تعلق دارد. اما اشاره متون تاریخی قدمت آن را به دوره ساسانی نسبت می دهد.

تپه منار

تپه منار مهم ترین قسمت شارستان شهر بلقیس به حساب می آید که کتب جغرافیایی و سفرنامه ها به وجود مسجد و مناره در این محل صحه گذارده اند. طی کاوش باستان شناسی در تپه منار بخش هایی از یک سازه ستون دار به دست آمده که با توجه به شکل و نوع ساختار احتمالاً می توان گفت بقایایی از شبستان مسجد در قرون 2-4 ه.ق باشد.

علاوه بر این سازه های دیگری که از این بخش کشف شد، سازه های خشتی (ساسانی - صدر اسلام)، صحن حیاط دار با ورودی آجرفرش و سازه آبی (کاریز) بود.

برج و باروی شارستان

با توجه به نقشه ها و عکس های موجود حصار شارستان طولی بالغ بر 5 کیلومتر و ضخامت دیوار آن در برخی نقاط به 7 متر می رسد. و طبق کاوش های باستان شناختی اجرا شده حصار موجود مربوط به دوره صفویه است که با توجه به عکس سال 1937 میلادی که به وسیله اشمیت گرفته شده تقریباً 70 برج دفاعی اطراف شهر را احاطه می کرده است.

بازار

در بخش مرکزی شهر بلقیس و شمال تپه منار خرابه هایی وجود دارد که بنا به گفته مورخان و ریش سفیدان محل این منطقه بازار شهر و محل دادوستد کالا بوده است. با توجه به کاوش های اندکی که در این محل اجرا شده و توصیفاتی که از این بخش شهر شده می توان گفت در این محل ردیف دکان هایی در دو طرف یک راهروی مرکزی وجود داشته که طول این راستا 350 متر بوده و امید است در آینده نزدیک با کاوش های باستان شناسی بتوان اطلاعات زیادی در مورد فضاهای دیگر این ساختار به دست آورد.

کوره سفالگری

یکی از مهم ترین نتایج سومین فصل کاوش در شارستان شهر بلقیس کشف یک کوره سفالگری متعلق به نیمه دوم قرن ششم هـ.ق است که دارای بخش های مختلفی چون، آتشدان در بخش تحتانی، طاقچه هایی به منظور گذاشتن سفال، سکوی پخت به منظور آماده سازی و چیدن سفال برای پخت و گنبد که بر روی تمام این سازه ها ایجاد شده است.

این کوره سفالگری اولین کوره سفالگری به دست آمده از شهر تاریخی بلقیس و محدوده خراسان شمالی است که از آن به منظور پخت سفال های لعاب دار یا لعاب فیروزه ای مورد استفاده قرار می گرفته است.

گورستان شهر بلقیس در بخش شرقی شهر در خارج از محدوده حصار قرار گرفته است. بنا به نوشته مورخان، بزرگان زیادی از منطقه اسفراین در این گورستان که در کنار دروازه نیشابور شهر تاریخی بلقیس اسفراین واقع بوده دفن شده اند. از جمله این بزرگان ابو عوّانه، عبدالملک بن حسن الازهری اسفراینی، ابی المنصور بغدادی امام الفقیه است. این گورستان بنا به کاوش های باستان شناختی مساحتی بالغ بر 10 هکتار را شامل می شود.

مقبره شیخ آذری

بقعه حمزه بن علی ملک آذری اسفراینی(شیخ آذری)، شاعر و عارف قرن نهم هجری، یکی از بناهایی است که در محدوده شهر تاریخی بلقیس اسفراین قرار گرفته و به عنوان بخشی از مجموعه شهر تاریخی بلقیس اسفراین در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. پس از تهیه طرح مطالعات و بازسازی، این بنا در سال 1390 به طور کامل بازسازی و در آذرماه همان سال افتتاح شد. در ضلع شرقی این بنا طبق عکس های موجود بقایایی از یک ساختار مستطیل شکل وجود دارد که احتمالاً مدرسه شیخ آذری بوده است.

آب انبارها

طی کاوش های باستان شناسی فصل 5 در مجموعه شهر بلقیس بقایای دو آب انبار کشف شد، آب انبار ضلع جنوبی شارستان طی کاوش های باستان شناسی به منظور پیگردی دیوار حصار جنوبی شهر برای بازسازی و خوانا سازی بخش های فرو ریخته، بقایای آن کشف شد، آثار مکشوفه در این بخش عبارتند از سردر، که طی پیگردی در ساختار تخریب شده دیوار دوره صفویه، بقایایی از یک سردر آب انبار که تنها حدود 50 سانتی متر از ارتفاع آن باقی مانده بود از دل دیوار شارستان بیرون آمد که ورودی این اثر رو به سمت داخلی شارستان بوده که کف سردر ورودی این بنا از سنگ فرش با مصالحی از سنگ لاشه و قلوه سنگ با ملاط ساروج ساخته شده است.

پس از سردر ورودی برای دسترسی به پاشیر آب انبار، راه پله قرار گرفته است که محل برداشتن آب را میسر می سازد. از این بخش در آب انبار شهر تاریخی بلقیس اسفراین تعداد 12 پله کشف شد.

مخزن از دیگر بخش های کشف شده در این قسمت بود، این بخش به شکل یک دایره به قطر 4/25 و عمق 4 متر در دل زمین با شفته آهک و آجر ایجاد شده است که برای تقویت دیواره ها پشت دیوار آجری در تمام بخش هایی که در زیر زمین است با مصالح سنگی و با ملاط شفته پر شده تا دیوارها را تقویت کنند.

از لحاظ قدمت طبق یافته های باستان شناسی از قبیل سکه و سفال مکشوفه از داخل آن، می توان گفت این بنا احتمالاً در دوره سلجوقی ساخته در دوران ایلخانان مغول، آباد و مورد استفاده قرار می گرفته و بالاخره در دوره صفویه به دلیل حمله ازبک ها و کوچک شدن شارستان شهر این سازه هم زیر دیوار قرار می گیرد.

آب انبار ضلع شمالی شارستان

این اثر در ضلع شمال غربی مقبره شیخ آذری و خارج از شارستان دوره صفویه قرار گرفته است. این بنا همانند آب انبار ضلع جنوبی شارستان از سه بخش شامل سردر ورودی، پلکان و مخزن تشکیل شده است که از جزئیات آن فعلاً اطلاعات دقیقی به دست نیامده است.

مجموعه یخدان ها

این مجموعه در فاصله 700 متری غرب ارگ شهر تاریخی بلقیس و در حاشیه جنوبی روستای جوشقان در میانه اراضی کشاورزی این روستا قرار گرفته است. این بنا در اصل به نظر یک ساختار دفاعی یا بنایی چهارگوش است که ورودی آن یک جلوآمدگی در بخش شمالی است و در دوره های متأخر یخدان ها به صورت دستکند در آن ایجاد شده است.

بنا دارای نقشه ای تقریباً مربع شکل به مساحت 3500 مترمربع با چند برج دفاعی تقریباً مدور در اطراف و یک پیشامدگی به عنوان ورودی در بخش شمالی است. تاریخ ساخت این بنا دقیقاً مشخص نیست ولی به نظر می رسد در دوره های متأخر سکونت در شهر بلقیس این سازه های دستکند در دل خرابه های یک بنای قدیمی تر که قدمت آن را شاید بتوان هم زمان با تأسیس ارگ دانست، ایجاد شده است. این مجموعه یخدان دارای شش مخزن یخ دستکند است که از این تعداد سه تا در بخش غربی سازه دفاعی و دو مخزن در دو طرف پیشامدگی ورودی در قسمت شمالی و یک مخزن در جنوب غربی قرار گرفته است.

کاروانسرای شهر تاریخی بلقیس

این بنا در فاصله 500 متری شمال غرب شارستان در ارتفاع 1203 متری از سطح دریا قرار گرفته است. با توجه به نوع معماری، تزئینات و مصالح به کار رفته در آن و نوع نقشه، شبیه بناهای اواخر ایلخانی و اوایل دوره تیموری است.

با توجه به اینکه بنا در فاصله بسیار نزدیکی از محدوده شهر تاریخی بلقیس اسفراین قرار گرفته به نظر می رسد این بنا جزء وابسته ای از این شهر بوده و کاملاً به آن مرتبط بوده است. این کاروانسرا به عنوان مجموعه ای از کاروانسراهایی است که در راستا جاده تاریخی گرگان به نیشابور قرار داشته اند، است.

این کاروانسرا بنایی به ابعاد 50*78 متر با نقشه مستطیل شکل و از نوع حیاط دار است. در سطح زمین تنها بخش هایی از این بنا قابل رؤیت بوده ولی پلان کلی این کاروانسرا را می توان یک نقشه و طرح چهار ایوان دانست که با مصالح قلوه سنگ های رودخانه ای به همراه ملات گچ ساخته شده اند.

البته در برخی قسمت ها به تعداد کم از آجر هم استفاده شده است. به طورکلی کاروانسرا در جهت شمال شرقی-جنوب غربی ساخته شده و ورودی بنا از بخش جنوبی آن است.

خوشبختانه رباط های موجود در منطقه از نظر شکل، نوع مصالح و قدمت و... شباهت دارند و به صورت زنجیره ای به هم متصل هستند که از جمله رباط های شبیه به آنها می توان به رباط قلی، عشق، قره بیل و... اشاره کرد که از استان گلستان تا نیشابور به وفور دیده می شوند.