رباط ماهی، گوهری نهفته در خاک - وبلاگ جعبه

به گزارش وبلاگ جعبه، راه خراسان یا شاهراه عظیم شرق که در سال 1877م جاده ابریشم نامیده شد، مشتمل بر یک محور اصلی یا راه چاپاری بود که شهر شیان چین را به وسیله ایران به بین النهرین در جنوب غرب و کناره های دریای سیاه و دریای مدیترانه در شمال غرب ارتباط می داد و شاخه های فرعی با نام های متنوع بومی و محلی که شهرها و مراکز تجاری یا مذهبی را به محور اصلی وصل می کردند.

یکی از آن شاخه های فرعی، راهی بود که در جهت راه ابریشم از دیزباد پایین به سمت شمال شرق جدا می شد و به نام راه شریف آباد، پس از عبور از دامنه های جنوب شرق رشته کوه بینالود به نوقان، مشهد کنونی، می رسید و بعد از نوقان بر کنارۀ کشف رود به سمت شرق پیش می رفت و در مجاورت رباط ماهی در فاصلۀ حدود 65 کیلومتری شرق مشهد به محور اصلی راه ابریشم ملحق می شد و نوقان را به راه ابریشم ارتباط می داد.

آنچه اکنون به رباط ماهی شهرت دارد بنای فاخری متعلق به دوران سلجوقی و کاخ رباطی همانند و هم زمان با رباط شرف است.

اما رباط ماهی اصلی و اولیه رباطی بوده است در سمت جنوب شرق رباط فعلی که خرابه های آن به صورت تپه ماهورهایی مشخص است و به دلیل گذشت زمان و احتمالا استفاده از مصالح ساختمانی آن در تجدید بنای کاروانسرای جدید، تردد انسان ها و احشام بر روی خرابه های آن، بقایای معماری مشخصی از آن برجای نمانده است.

آندره گدار، رباط ماهی را با رباط چاهه یکی دانسته و با استناد به کتاب جغرافیای حافظ ابرو، بنای آن را سال 410ه.ق انگاشته و دیگران نیز نظر او را پذیرفته و تکرار نموده اند، در حالیکه این امر محتمل نیست، زیرا روستای چاهه که بر سر راه ابریشم قرار داشته و تا کاروانسرای ماهی فاصلۀ زیادی دارد، خود کاروانسرایی به نام رباط چاهه داشته که اکنون بقایای آن موجود است.

چرا رباط ماهی

دلیل نام گذاری رباط ماهی را بعضی به علت مجاورت آن با کشف رود می دانند اما دلیل منطقی تر این است که آن رباط احتمالا نام خود را از ابوالحسن محمدبن حسن ماه گرفته و چه بسا که از جملۀ بناهای خیر او بوده باشد، زیرا بنا به نوشتۀ ابن حوقل او از نیکوکارترین مردم و پیش قدمان در خیرات بود و در دوران سامانیان، رباط ها، بیمارستان ها و کاروانسراهای متعدد در ماوراء النهر و خراسان ساخت، از جملۀ آنها رباط هایی در نزدیکی ترمذ، قبادیان و چغانیان، بیمارستانی در ترمذ و کاروانسرای بزرگی به نام میله در راه بلخ به جیحون بود و برای فقیهان و طالبان دانش و مسافرانی که در آنها اقامت می کردند، نفقه و مستمرات مشخص می کرد و برای تامین مخارج بیمارستان از املاک خود وقف آن نموده بود.

اما کاروانسرایی که اکنون خرابۀ آن موجود است رباطی بوده است از نوع کاخ رباط ها یا کاروانسراهای شاهی از نوع رباط شرف که همزمان با آن در زمان سلجوقیان در کنار ویرانه های رباط ماهی اولیه ساخته شده است.

رباط ماهیِ عصر سلجوقی بنایی چهار ایوانی و برخوردار از یک میان سرای نسبتا وسیع، اطاق ها و اصطبل هایی در اطراف بوده است. ورودی رباط ماهی همانند ورودی رباط شرف رفیع و مجلل، مزین به کتیبه های آجری و گچ بری بوده و بعد از ورودی در سمت چپ مسجد و در سمت راست اطاقی برای اقامت متصدی رباط قرار داشته است. در این بنا هم مانند رباط شرف آجر نقش اصلی در آرایش آن داشته و به شکل ها و اندازه های مختلف و متنوع بر دیوارها و سقف ها نشسته است به گونه ای که هیچ پوشش، طاق یا گوشوار، همانند یکدیگر مشاهده نمی گردد. گچ بری ها نیز به زیباترین شکل ممکن در قالب کتیبه و نقش اسلیمی یا تزیین دیوار اجرا شده اند.

بدون تردید رباط ماهی در دوران رونق راه ابریشم و قبل از حملۀ ویرانگر مغول ها از صندلی و اهمیت فراوانی برخوردار بوده که اکنون غریب و بی دفاع در معرض انواع آسیب ها قرار گرفته است.

بقایای آب انبار بسیار بزرگی در نزدیکی رباط ماهی نشانۀ جمعیت انبوهی از مسافران راه ابریشم در آن مکان است و بقایای قراول خانه ای مشرف بر آن، دلیل بر اهمیت و صندلی والای آن بوده است.

ریزش تدریجی سقف و دیوارها موجب شده است که بخش بزرگی از دیوارها در زیر خاک پنهان باقی بمانند و جای امیدواری است که در صورت خاکبرداری، بخش عمدۀ رباط ماهی از خاک برآید و یکی دیگر از گوهرهای تابناک خراسان به گردشگران و پژوهشگران عرضه گردد.